Τα trans λιπαρά μπορούν να σκοτώσουν..

 Τα trans λιπαρά οξέα (TFA), είναι ακόρεστα λιπαρά οξέα που προέρχονται είτε από βιομηχανικές είτε από φυσικές πηγές.

Που εντοπίζουμε τα trans λιπαρά;

• Μαργαρίνη
• Φυτικό λίπος
• Βούτυρο Vanaspati ghee
• Τηγανητά τρόφιμα
• Αρτοσκευάσματα (κράκερ, μπισκότα, πίτες)
• Μαγιονέζα
• Έλαιο καρύδας
• Φοινικέλαιο

Τα ψημένα και τηγανητά τρόφιμα του δρόμου και των εστιατορίων συχνά περιέχουν βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά. Τα trans λιπαρά μπορούν επίσης να βρεθούν φυσικά στο κρέας και τα γαλακτοκομικά τρόφιμα από μηρυκαστικά ζώα (π.χ. αγελάδες, πρόβατα, κατσίκες). Τόσο τα βιομηχανικά παραγόμενα όσο και τα φυσικά απαντώμενα trans λιπαρά είναι εξίσου επιβλαβή.

Τα βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά μπορούν να εξαλειφθούν και να αντικατασταθούν με πιο υγιεινά λίπη ή έλαια χωρίς να αλλάξει το κόστος, η γεύση ή η διαθεσιμότητα των τροφίμων. Η σύσταση του ΠΟΥ για τους ενήλικες είναι να περιορίζουν την κατανάλωση trans λιπαρών σε λιγότερο από 1% της συνολικής ενεργειακής πρόσληψης, η οποία είναι λιγότερο από 2,2 γραμμάρια την ημέρα για μια δίαιτα 2000 θερμίδων.

Περισσότεροι από 278.000 θάνατοι κάθε χρόνο παγκοσμίως μπορούν να αποδοθούν στην πρόσληψη βιομηχανικά παραγόμενων trans λιπαρών. Τα trans λιπαρά φράζουν τις αρτηρίες, αυξάνοντας τον κίνδυνο καρδιακών προσβολών και θανάτου.

Οι καρδιαγγειακές παθήσεις αποτελούν την κύρια αιτία θνησιμότητας στον κόσμο. Κύριοι παράγοντες κινδύνου είναι η ανθυγιεινή διατροφή, η έλλειψη σωματικής άσκησης, το κάπνισμα και το αλκοόλ. Μεταξύ άλλων διατροφικών παραγόντων, η υψηλή πρόσληψη trans λιπαρών αυξάνει τον κίνδυνο θανάτου από οποιαδήποτε αιτία κατά 34%, τους θανάτους από στεφανιαία νόσο κατά 28% και την στεφανιαία νόσο κατά 21%. Τα trans λιπαρά δεν έχουν γνωστά οφέλη για την υγεία.

Πως παράγονται τα trans λιπαρά;

Παράγονται βιομηχανικά με μερική υδρογόνωση οποιωνδήποτε υγρών ελαίων, στις περισσότερες περιπτώσεις φυτικών ελαίων (π.χ. τηγάνισμα), αλλά εμφανίζονται επίσης φυσικά στο κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα από μηρυκαστικά. Για μια υγιεινή διατροφή, η συνιστώμενη πρόσληψη trans λιπαρών είναι λιγότερο από 1% της συνολικής ενέργειας. Τα βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά δεν αποτελούν μέρος μιας υγιεινής διατροφής και θα πρέπει να αποφεύγονται.

Τα βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά σχηματίζονται με μια βιομηχανική διαδικασία που προσθέτει υδρογόνο στο φυτικό έλαιο, μετατρέποντας το υγρό σε στερεό και με αποτέλεσμα το μερικώς υδρογονωμένο έλαιο (PHO). Κατά μέσο όρο, οι συγκεντρώσεις trans λιπαρών στο PHO είναι 25-45%. Τα φυσικά απαντώμενα trans λιπαρά προέρχονται από μηρυκαστικά (αγελάδες και πρόβατα), βρίσκονται στο κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα και είναι εξίσου επιβλαβή με τα βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά.

Η χρήση των trans λιπαρών έχει αυξηθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια, επειδή τείνουν να είναι φθηνότερα από τα πιο υγιεινά λίπη και έχουν πολλά χημικά και φυσικά χαρακτηριστικά, όπως το ότι είναι στερεά σε θερμοκρασία δωματίου, που τα καθιστούν κατάλληλα για μια ποικιλία επεξεργασμένων τροφίμων.

Το τηγανέλαιο σε υψηλές θερμοκρασίες οδηγεί σε μέτριες αυξήσεις στις συγκεντρώσεις trans λιπαρών. Ωστόσο, αυτή η ποσότητα trans λιπαρών που παράγεται είναι χαμηλή (έως 2-3%) σε σύγκριση με την ποσότητα trans λιπαρών στο PHO.

Τι κάνουν οι κυβερνήσεις;

Η αντικατάσταση των trans λιπαρών με πιο υγιεινά έλαια και λίπη στην προμήθεια τροφίμων αποτελεί μια οικονομική λύση για τις κυβερνήσεις, ώστε να σώσουν τις ζωές των πολιτών τους. Οι εμπειρίες σε αρκετές χώρες δείχνουν ότι τα βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά μπορούν να αντικατασταθούν από πιο υγιεινά έλαια. Το κόστος εφαρμογής παρεμβάσεων βέλτιστων πρακτικών (δηλαδή, κανονιστικών ορίων για τα trans λιπαρά) είναι πολύ κάτω από τα κοινώς αποδεκτά όρια οικονομικής αποδοτικότητας. Έτσι, ο ΠΟΥ συνιστά την εξάλειψη των trans λιπαρών ως μια οικονομικά αποδοτική παρέμβαση για τις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Οι κυβερνήσεις μπορούν να εξαλείψουν την αιτία των καρδιαγγειακών παθήσεων παγκοσμίως κατά 7% με μια επένδυση χαμηλού κόστους.

Οι εμπειρίες σε αρκετές χώρες καταδεικνύουν ότι οι υποχρεωτικές προσεγγίσεις είναι πολύ πιο αποτελεσματικές από τις εθελοντικές προσεγγίσεις για τη μείωση των trans λιπαρών στην προσφορά τροφίμων και στον πληθυσμό.

Ο ΠΟΥ συνιστά τις ακόλουθες δύο εναλλακτικές βέλτιστες πρακτικές:

• υποχρεωτικό εθνικό όριο 2 γραμμαρίων βιομηχανικά παραγόμενων trans λιπαρών ανά 100 γραμμάρια συνολικού λίπους σε όλα τα τρόφιμα και
• υποχρεωτική εθνική απαγόρευση της παραγωγής ή χρήσης μερικώς υδρογονωμένων ελαίων (σημαντική πηγή trans λιπαρών) ως συστατικού σε όλα τα τρόφιμα.

Τα PHO στα τρόφιμα μπορούν να αντικατασταθούν από έλαια πλούσια σε πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (PUFA), ακολουθούμενα από έλαια πλούσια σε μονοακόρεστα λιπαρά οξέα (MUFA).

Στα έλαια πλούσια σε PUFA περιλαμβάνονται αυτά από:

• Κνήκο (καρθαμέλαιο)
• Καλαμπόκι
• Ηλίανθο
• Σόγια,
• Λιπαρά ψάρια
• Καρύδια
• Σπόρους

 Στα έλαια πλούσια σε MUFA περιλαμβάνονται τα έλαια:

• Canola
• Ελιάς
• φιστικιού
• ξηρών καρπών
• αβοκάντο

Πώς να μειώσετε την πρόσληψη trans λιπαρών;

Παρόλο που η πρωταρχική ευθύνη για την προστασία των πολιτών από τις βλαβερές συνέπειες των βιομηχανικά παραγόμενων trans λιπαρών βαρύνει τις κυβερνήσεις, υπάρχουν ενέργειες που μπορούν να λάβουν και τα άτομα για να μειώσουν την πρόσληψη trans λιπαρών:

• Αποφεύγουμε τα PHO που βρίσκονται σε τηγανητά και ψητά τρόφιμα (εάν αναγράφεται στην ετικέτα του τροφίμου)
• Ελαττώνουμε την ποσότητα κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων από μηρυκαστικά ζώα (π.χ. αγελάδες, πρόβατα, κατσίκες).

Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ)

Ο ΠΟΥ ηγείται των προσπαθειών για την εξάλειψη των βιομηχανικά παραγόμενων trans λιπαρών παγκοσμίως και υποστηρίζει τις δράσεις των χωρών. Σχεδόν το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού καλύπτεται επί του παρόντος από πολιτικές βέλτιστων πρακτικών για την εξάλειψη των trans λιπαρών, πράγμα που σημαίνει πλήρη εξάλειψη ενός διατροφικού παράγοντα κινδύνου για καρδιακές παθήσεις. 

Το  πακέτο δράσης REPLACE (ένας οδικός χάρτης για τις χώρες που αναπτύχθηκε από τον ΠΟΥ για να βοηθήσει στην επιτάχυνση των δράσεων) προσφέρει έξι πρακτικά βήματα για την προώθηση της χρήσης και κατανάλωσης πιο υγιεινών λιπών και ελαίων, και την εξάλειψη των βιομηχανικά παραγόμενων trans λιπαρών, που πρέπει να επιτευχθεί μέσω κανονιστικών δράσεων, με παράλληλη δημιουργία ισχυρών συστημάτων παρακολούθησης και ευαισθητοποίηση των υπευθύνων χάραξης πολιτικής, των παραγωγών, των προμηθευτών και του κοινού. Υποστηρίζεται από ένα Παγκόσμιο πρωτόκολλο για τη μέτρηση των προφίλ λιπαρών οξέων των τροφίμων, με έμφαση στην παρακολούθηση των trans λιπαρών οξέων που προέρχονται από μερικώς υδρογονωμένα έλαια, το οποίο αναπτύχθηκε για την ενίσχυση των εργαστηριακών δυνατοτήτων.

Ο ΠΟΥ παρακολουθεί την πρόοδο των χωρών και έχει αναπτύξει την Κάρτα Βαθμολογίας Χώρας για την παρακολούθηση της απόδοσης, με το πρόγραμμα επικύρωσης της εξάλειψης των trans λιπαρών του ΠΟΥ όπου αναγνωρίζει επίσημα τις χώρες που έχουν εξαλείψει τα βιομηχανικά παραγόμενα trans λιπαρά από τα εθνικά τους αποθέματα τροφίμων.

Βιβλιογραφία

Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO). 24-01-2024

Jasińska-Melon E. et al (2025). Assessment of the Presence of Partially Hydrogenated Oils (PHOs) as a Source of Industrially Produced Trans Fatty Acids (i-TFAs) in Packaged Foods in Poland, Pre- and Post-Implementation of EU Regulation 2019/649. DOI: 10.3390/nu17061057